ΜΝΗΜΟΤΕΧΝΙΚΗ - Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΝΟΥ

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΝΟΥ 

Οι αρχές της μνημοτεχνικής βρίσκονται στα χρόνια της προσωκρατικής εποχής. Είναι γνωστό το περιστατικό με το Σιμωνίδη τον Κείο (6ος- 5ος αιώνας π.Χ.), που έγινε η αιτία για να ανακαλύψει ο Σιμωνίδης τη μνημοτεχνική. Επίσης, είναι γνωστό ότι ο Κικέρωνας χρησιμοποίησε τη μνημοτεχνική ως ρήτορας. Ο ίδιος μάλιστα μας αναφέρει το περιστατικό με το Σιμωνίδη.

Κατά την περίοδο της Αναγέννησης, θεωρήθηκε ότι η μνημοτεχνική δεν είναι χρήσιμη μόνο για τους ρήτορες. Απέκτησε μεγάλη σημασία και έγινε ένας κλάδος της φιλοσοφίας. Η μνημοτεχνική συνδυάστηκε με εικόνες και οικοδομήματα ή με τη διάταξη των πραγμάτων μέσα στο χώρο, με στόχο να ανακαλύψει ο θεατής πίσω από αυτά τα μυστικά του κόσμου. Αυτό ήταν δυνατό να γίνει, γιατί όλοι οι παραπάνω παράγοντες της μνημοτεχνικής δεν ήταν άψυχες αναπαραστάσεις αλλά ήταν φορτισμένες με μια μαγική δύναμη.

Είναι γνωστό το θέατρο της μνήμης του Giulio Camillo (1480-1544), εκείνου που οι άνθρωποι της εποχής του θεωρούσαν μάγο. Ήταν επηρεασμένος από τον ερμητισμό και το νεοπλατωνισμό. Ο ίδιος πίστευε ότι μέσα σ’ αυτό το θέατρο μπορούσαν να αναπαρασταθούν όλες οι μεγάλες αλήθειες για τον κόσμο και να ξεδιπλωθούν μπροστά στα μάτια του ανθρώπου. Επίσης, πίστευε ότι όλα όσα μπορούμε να συλλάβουμε νοητικά αλλά δεν μπορούμε να τα δούμε με τα φυσικά μας μάτια, μπορούμε να τα εκφράσουμε με αισθητές παραστάσεις, με τρόπο ώστε αυτός που τα βλέπει να μπορεί με τα φυσικά του μάτια να συλλάβει το καθετί, που διαφορετικά θα έμενε κρυμμένο στο μυαλό του ανθρώπου που δημιούργησε αυτό το κατασκεύασμα. Το θέατρο του Camillo είχε σαν στόχο να βοηθήσει τον άνθρωπο να θυμηθεί τα μυστικά και τις αλήθειες που κρύβει ο κόσμος μέσα του. Μέσα στο ανθρώπινο μυαλό μπορεί να υπάρχει καταχωρημένη και οργανωμένη η θεία οργάνωση που διέπει το σύμπαν.

Θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε σε γενικές γραμμές το θέατρο του Camillo. Στηρίζεται σε επτά στύλους, που αντιστοιχούν στους επτά στύλους του Οίκου της Σοφίας του Σολομώντα, γεγονός που συμβολίζει την αιωνιότητα του χαρακτήρα τους. Το θέατρο χωρίζεται σε επτά κλίμακες, που κι αυτές χωρίζονται μεταξύ τους με επτά διόδους. Στην πρώτη κλίμακα, εκεί όπου στο αρχαίο θέατρο βρίσκονταν οι θέσεις των επισήμων, είναι τοποθετημένοι οι 7 πλανήτες: η Άρτεμη (Σελήνη), ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο Ήλιος, ο Άρης, ο Δίας και ο Κρόνος. Σε καθεμιά από τις 6 υπόλοιπες κλίμακες υπάρχει μία πόρτα που είναι διακοσμημένη με εικόνες, που φυσικά κρύβουν κάποιο συμβολισμό. Στη δεύτερη πόρτα βρίσκεται το δείπνο, στην τρίτη το σπήλαιο, στην τέταρτη οι Ερινύες, στην πέμπτη η Πασιφάη και ο Ταύρος, στην έκτη τα σανδάλια του Ερμή και στην έβδομη ο Προμηθέας.

Στο βιβλίο του Πελεγρίνη «Οι Μάγοι της φιλοσοφίας» διαβάζουμε ότι στη δεύτερη θύρα «απεικονίζεται το ομηρικό δείπνο, που πρόσφερε ο Ωκεανός στους θεούς. Ο Ωκεανός συμβολίζει τα ύδατα της σοφίας, που υπήρχαν πριν από την πρώτη ύλη, ενώ οι προσκεκλημένοι θεοί αναπαριστούν τις ιδέες. Στη θύρα της τρίτης κλίμακος, που στο σχεδιάγραμμα υπάρχει η επιγραφή «το σπήλαιο», απεικονίζεται το ομηρικό σπήλαιο, στο οποίον οι Νύμφες υφαίνουν και οι μέλισσες μπαινοβγαίνουν – δραστηριότητες που συμβολίζουν την ανάμειξη των στοιχείων, από όπου δημιουργήθηκαν τα πράγματα. Κατά τρόπον ανάλογο, οι εικόνες, που διακοσμούν τις θύρες στις υπόλοιπες κλίμακες, συμβολίζουν την δημιουργία του νου του ανθρώπου, την ένωσή του με το σώμα του και τις δραστηριότητές του, την θρησκεία, τους νόμους, τις τέχνες και τις επιστήμες. Έτσι το θέατρο του Camillo, με τη διάταξή του και τις εικόνες του, αναπαριστά το δράμα, την εξέλιξη της δημιουργίας του σύμπαντος από τις πρώτες αιτίες – τα πρώτα στοιχεία από την ανάμειξη των οποίων σχηματίστηκαν τα πράγματα – έως την εμφάνιση του ανθρώπου ο οποίος, χάρις στην γνώση, τις τέχνες και τις επιστήμες που μπορεί να ασκήσει, αποτελεί την κορυφαία έκφραση της δημιουργίας».

Πριν αναφερθούμε στο Μπρούνο, θα πρέπει να πούμε κάποια πράγματα για το Lull (1235-1316), από τον οποίο επηρεάστηκε εμφανώς ο πρώτος. Στόχος της μνημοτεχνικής του Lull ήταν να βοηθήσει τους ανθρώπους να γνωρίσουν την πραγματικότητα. Ταξινόμησε τις βασικές ιδέες του νου και τους διάφορους τρόπους με τους οποίους μπορούν να συνδυαστούν, με τρόπο ώστε λαμβάνοντας κανείς αυτά ως άξονες να μπορεί να σκεφτεί και να καταλήξει σε κάποια συμπεράσματα για την πραγματικότητα με τρόπο απλό και γρήγορο.

Το σύστημα της μνημοτεχνικής του Lull βασίζεται στα 9 κατηγορήματα ή ιδιότητες του Θεού, που είναι:
Η καλοσύνη (Bonitas)
Tο Mέγεθος ή Μεγαλείο Magnitudo)
H Aιωνιότητα (Eternitas)
H Δύναμη (Potestas)
H Σοφία (Sapientias)
H Bούληση (Voluntas)
Η Αρετή (Virtus)
Η Αλήθεια (Veritas)
H Δόξα (Gloria)
Τις ιδιότητες αυτές τις συμβολίζει με τα ακόλουθα γράμματα της αλφαβήτου: B, C, D, E, F, G, H, I, K αντίστοιχα, τα οποία τοποθετεί σε τρεις ομόκεντρους κύκλους χωρισμένους σε εννέα μέρη. Οι δύο εσωτερικοί κύκλοι κινούνται, ενώ ο εξωτερικός είναι ακίνητος. Καθώς οι κύκλοι κινούνται, δημιουργούνται διάφοροι συνδυασμοί, το σύνολο των οποίων μας δίνει τη δομή της πραγματικότητας.

Στην πραγματικότητα, καθένα από τα παραπάνω γράμματα, εκφράζει δύο ιδιότητες, επομένως συνολικά 18 ιδιότητες, και ένα κανόνα, εκτός από το τελευταίο γράμμα που εκφράζει δύο, οπότε συνολικά 10 κανόνες:
B: Η Καλοσύνη, η Διαφορά, Το «κατά πόσο είναι ή όχι;».
C: Tο Mέγεθος ή Μεγαλείο, η Συμφωνία, το «τι;» ή τον ορισμό.
D: H Aιωνιότητα, η Αντιθετικότητα, το «από τι;» ή την πραγματικότητα.
E: H Δύναμη, η Εκκίνηση, το «γιατί;» ή την τυπικότητα.
F: H Σοφία, η Μέση, το «πόσο;» ή την ποσότητα.
G: H Bούληση, το Τέλος, το «από ποια ποιότητα;» ή την ποιότητα.
H: Η Αρετή, η Ανωτερότητα, το «πότε;» ή το χρόνο.
I: Η Αλήθεια, η Ισότητα, το «πού;» ή το χώρο.
K: Η Δόξα, η Κατωτερότητα, το «πώς;» και «με τι;», ή τον τρόπο και την οργανικότητα.
Τα παραπάνω εννέα γράμματα προέρχονται από την πρώτη αιτία ή Α χωρίς όνομα, που εκφράζει το απόλυτο.

Για να καταλάβουμε το σύστημα μνημοτεχνικής του Lull, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι, πέρα από τις ιδιότητες του Θεού, λαμβάνει υπόψη του και άλλα στοιχεία στους ομόκεντρους κύκλους του. Πρόκειται για τα τέσσερα στοιχεία: Γη, Νερό, Αέρα και Φωτιά, από τα οποία είναι φτιαγμένα όλα όσα είναι εκδηλωμένα, καθώς και τις αντίστοιχες ιδιότητες που αντιστοιχούν σ’ αυτά τα στοιχεία, που είναι το Κρύο, η Υγρασία, η Ξηρασία και η Ζέστη.

Έτσι, λοιπόν, στους ομόκεντρους κύκλους του τοποθετεί τις εννέα ιδιότητες του Θεού και τα τέσσερα στοιχεία, τα οποία εκφράζονται με τα γράμματα A,B,C, και D, με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να δοθούν όλοι οι δυνατοί συνδυασμοί και να παρουσιάζονται έτσι οι σχέσεις τους, οι αναλογίες τους, οι αντιθέσεις τους και οι αντιστοιχίες τους σε όλα τα επίπεδα συνείδησης: στην υπερουράνια σφαίρα, στην ουράνια σφαίρα των πλανητών και των ζωδιακών αστερισμών, στην ανθρώπινη, στη ζωική, στη φυτική και στη σφαίρα των ορυκτών.

Σύμφωνα με τον Javier Vilar, «.. τα τέσσερα στοιχεία και οι εννιά αξιολογικοί προσδιορισμοί αλληλοσχετίζονται μέσω της ανόδου και της καθόδου από τα διαφορετικά επίπεδα της δημιουργίας, με τρόπο ώστε στο επίπεδο της υπερουράνιας ή θείας σφαίρας να εξαφανίζονται οι αντιθέσεις μεταξύ των κατώτερων σφαιρών και να επέρχεται η απελευθέρωση απ’ όλη τη μη αγνότητα ή υλικότητα, καταλήγοντας σ’ ένα ύψος που επιτυγχάνεται η «Cointitentia Opositirum», και όπου όλα τα αντίθετα συμπίπτουν και όλα συγκλίνουν στην πλέον εξυψωμένη υπόσταση που είναι το 3, το οποίο συμβολίζει την τριπλή όψη της πρώτης εκδήλωσης του Άφατου Θεού».

Έτσι, στο σύστημα του Lull συνδυάζονται ο κύκλος (ουράνια σφαίρα) με το τετράγωνο (τέσσερα στοιχεία) και το τρίγωνο (τρεις κύκλοι, που συμβολίζουν την τριπλή εκδήλωση του απόλυτου Θεού).

Το σύστημα της μνημοτεχνικής που χρησιμοποίησε ο Μπρούνο στηρίζεται σε εκείνο του Lull, αν και φαίνεται να είναι πιο περίπλοκο. Στο έργο του De Ubris, ο Μπρούνο χρησιμοποιεί εικόνες μνήμης τις οποίες συμβολίζει με γράμματα τα οποία τοποθετεί σε ομόκεντρους κύκλους, χωρισμένους σε 150 διαστήματα τον καθένα. Ο εξωτερικός κύκλος παραμένει και εδώ ακίνητος, ενώ η κίνηση των άλλων κύκλων, με τους διάφορους συνδυασμούς που δημιουργεί, μας δίνει την αναπαράσταση του κόσμου. Στον εσωτερικό κύκλο είναι τοποθετημένες οι εικόνες των άστρων, ενώ καθώς προχωράμε προς τα έξω, συναντάμε εικόνες φυτών, ζώων, μετάλλων, για να καταλήξουμε σε εικόνες που σχετίζονται με τις τέχνες και τις επιστήμες.

Η δομή μοιάζει πολύ με τη δομή που ακολούθησε ο Camillo στο θέατρό του, μόνο που στη δική του περίπτωση η συνολική εικόνα που έχουμε είναι στατική, ενώ στην περίπτωση του Μπρούνο, οι εικόνες με τους διάφορους συνδυασμούς τους, μας δίνουν την αίσθηση μιας συνεχόμενης κίνησης.

Η Rita Sturlese υποστηρίζει ότι στο παραπάνω σύστημα του Μπρούνο οι εικόνες λειτουργούν ως συλλαβές κι ότι ο Μπρούνο επινόησε αυτό το σύστημα για να μπορούμε να θυμόμαστε επιστημονικούς όρους, όπως ονομασίες φυτών, δέντρων και ορυκτών. Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι το σύστημα του Μπρούνο μπορεί να δημιουργήσει μια παγκόσμια γλώσσα που να βασίζεται σε σύμβολα.

Στο σύστημα της μνημοτεχνικής του ο Μπρούνο συνδυάζει τον ήχο και το ρυθμό με ιστορικά ή θρησκευτικά γεγονότα, καθώς και με διάφορες μορφές ζωής, όπως είναι τα ορυκτά, τα φυτά, τα ζώα, οι άνθρωποι, οι πλανήτες, τα ζώδια και οι αστερισμοί.

Σύμφωνα με τον Umberto Eco, «Στο εικονολογικό υλικό, που χρησιμοποιεί ο Μπρούνο, βρίσκουμε ξεκάθαρα εικόνες που προέρχονται από την ερμητική παράδοση, όπως οι τριάντα δεκανείς του ζωδιακού, καθώς και άλλες που θυμίζουν έντονα τον Αγρίππα και τον Ντι. Επίσης, βρίσκουμε ζώα, φυτά και ορυκτά… Πρόκειται για ένα ρεπερτόριο εξαιρετικής σπουδαιότητας, από την άποψη της ιστορίας της εικονολογίας, όπου οι τρόποι με τους οποίους μια σφραγίδα μπορεί να παραπέμψει σε μία συγκεκριμένη ιδέα θεμελιώνονται για άλλη μια φορά… Όπως είχε συμβεί με τους Λουλλ, Κουζάνο και Ποστέλ και όπως θα συμβεί με τα κινήματα του 17ου αιώνα, η ένθερμη ιερογλυφική ρητορική του Μπρούνο πλάθεται με σκοπό να αναπαράγει μια μεταρρύθμιση, μια ανανέωση, μια επανάσταση της γνώσης, των εθίμων, αλλά και της ίδιας της πολιτικής τάξης της Ευρώπης – μεταρρύθμιση, της οποίας ο Μπρούνο υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής και προπαγανδιστής».

Σε άλλο έργο του, στο De Imaginum, Signorum et Idearum Compositione, αναπαριστά τη μνήμη ως ένα χώρο, τον οποίο χωρίζει σε 24 δωμάτια, σε καθένα από τα οποία τοποθετεί εικόνες. Στο ίδιο έργο του, το γεωμετρικό σχήμα που χρησιμοποιεί αντί του κύκλου είναι το τετράγωνο, το οποίο συσχετίζεται με τις τέσσερις κατευθύνσεις του χώρου και με τις τέσσερις εποχές του έτους.

Στο ίδιο έργο ο Μπρούνο συσχετίζει τους 12 θεούς του Ολύμπου με τα 12 ζώδια και με τους πλανήτες. Χρησιμοποιεί διαφορετική εικόνα για κάθε θεότητα, αλλά και διάφορες εικόνες για να συμβολίσει την ίδια θεότητα. Οι εικόνες εξάλλου που χρησιμοποιεί για τους πλανήτες παρουσιάζουν τη θέση που αυτοί έχουν μέσα στους αστερισμούς τόσο κατά τη διάρκεια της ημέρας όσο και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Μ’ αυτό τον τρόπο δίνεται στον άνθρωπο η δυνατότητα να έχει μέσα στο μυαλό του την εικόνα του ουρανού και μ’ αυτό τον τρόπο να έρθει πιο κοντά σ’ αυτόν και να νιώσει σαν ένα μέρος του σύμπαντος, όπως πραγματικά είναι, ένας κάτοικος μέσα στο απέραντο σύμπαν.

Η μνημοτεχνική του Μπρούνο τον έκανε διάσημο σε όλη την Ευρώπη. Είναι γνωστό ότι τον καλούσαν σε πανεπιστήμια και ανάκτορα για να διδάξει την τέχνη του, η οποία όμως τελικά ήταν και η αιτία της σύλληψης και της καταδίκης του σε θάνατο από την Ιερά Εξέταση.

Θα πρέπει να προσθέσουμε ότι απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορεί να λειτουργήσει το σύστημα του Μπρούνο είναι η χρήση της δύναμης της φαντασίας. Αυτός που πρόκειται να χρησιμοποιήσει αυτό το σύστημα θα πρέπει να οραματιστεί έντονα τις εικόνες που έχει τοποθετήσει στο ανάκτορο της μνήμης, να φανταστεί ότι κάνει τη διαδρομή, προσπερνά τις πληροφορίες που δε χρειάζεται, εντάσσει άλλες πληροφορίες και κάνει τους συνδυασμούς που χρειάζεται. Η δύναμη της φαντασίας παίζει καταλυτικό ρόλο.

Τόσο το σύστημα του Lull όσο και εκείνο του Μπρούνο λαμβάνουν υπόψη τους το χώρο και το χρόνο. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της μνήμης παίζει και ο χώρος στον οποίο θα τοποθετηθούν οι εικόνες (παράγοντας του χώρου) και η διαδρομή που οδηγεί στο συνδυασμό των ιδεών και κάνει το όλο σύστημα να αποκτά κίνηση (παράγοντας του χρόνου).

Η σημασία της μνημοτεχνικής με τον τρόπο που την είδαμε παραπάνω ξεπερνά τα όρια της βελτίωσης και της μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας της μνήμης. Είναι ένας τρόπος ανάβασης της συνείδησης από την πολυμορφία του εκδηλωμένου κόσμου στον κόσμο των ιδεών και των αρχετύπων. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο ο Μπρούνο χαρακτήριζε την τέχνη αυτή ιερή.

Για να βελτιώσουμε και να αναπτύξουμε τη μνήμη μας δε χρειάζεται να αυξήσουμε το χώρο της αλλά να ταξινομήσουμε τις γνώσεις μας με τέτοιο τρόπο, που να μπορούμε να τις ανασύρουμε οποιαδήποτε στιγμή τις χρειαστούμε. Είναι θέμα οργάνωσης και σωστής ταξινόμησης των πληροφοριών. Πρόκειται να βρούμε τις αρχές, τους κανόνες, τους γενικούς νόμους που συνδέουν μεταξύ τους τις πληροφορίες. Αυτούς τους νόμους χρειάζεται να αποθηκεύσουμε και όχι την πολλαπλότητα των πληροφοριών έτσι όπως τις προσλαμβάνουμε μέσω των αισθήσεών μας.

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να κατανοήσουμε το σύστημα μνημοτεχνικής του Μπρούνο, καθώς ένα μεγάλο μέρος του έργου του χάθηκε. Σήμερα δεν ξέρουμε πραγματικά τη μνημοτεχνική του Μπρούνο. Αλλά και ο ίδιος έλεγε ότι το σύστημα αυτό δεν είναι δυνατόν να εκτεθεί γραπτά και ότι χρειάζεται απαραίτητα να υπάρχει η καθοδήγηση του δασκάλου. Γι’ αυτό το λόγο τον καλούσαν από τα διάφορα πανεπιστήμια και τις αυλές για να τους διδάξει την τέχνη του. Τα γραπτά του που βρέθηκαν σχετικά με τη μνημοτεχνική λειτουργούσαν κυρίως ως σημειώσεις. Επομένως, ακόμη κι αν είχαμε όλα τα έργα του Μπρούνο για τη μνημοτεχνική, πάλι δε θα μπορούσαμε να καταλάβουμε πώς λειτουργεί το σύστημα. Άλλωστε ο ίδιος δεν ήθελε να τα καταγράψει όλα αυτά, είτε επειδή ήθελε να κρατήσει το μυστικό της τέχνης, είτε επειδή θεωρούσε ότι ένα τέτοιο σύστημα μπορεί να γίνει επικίνδυνο χωρίς την καθοδήγηση ενός δασκάλου. Και αυτό γιατί είναι απαραίτητο, όταν φτιάχνουμε εικόνες, δηλαδή σκεπτομορφές, να είμαστε σε θέση να τις ελέγχουμε και να τις χρησιμοποιούμε σωστά. Τα πιθανά λάθη που μπορεί να γίνουν μπορεί να στραφούν εναντίον του δημιουργού τους.

ΠΗΓΗ